Het is een uitdaging, deze titel. Durf mijn bestaan, mijn aanwezigheid maar eens te ontkennen. Het bewijs is immers zichtbaar, het staat op papier en is per aangetekende post verstuurd. Het is gedocumenteerd, onherroepelijk vastgelegd voor het nageslacht. Tegelijkertijd is het een paradox. Wie is namelijk de spreker en wie is de aangesprokene? Waar is hier eigenlijk? Waarom had de spreker hier niet kunnen zijn? Welke obstakels zijn ervoor overwonnen? Waarom is het zo belangrijk dat de spreker hier is? En dat de aangesprokene daar getuige van is?

You See I Am Here After All is de titel van een sitespecifieke installatie uit 2008 van de Amerikaanse kunstenaar Zoe Leonard. Maar in zekere zin slaat het terug op Leonards hele oeuvre. Voor haar eerdere project Analogue legde ze duizenden etalages van kleine, lokale en unieke winkeltjes vast die langzamerhand plaatsmaakten voor grote, universele winkelketens. Ze begon deze te fotograferen in haar eigen buurt in New York, maar reisde uiteindelijk van 1998 tot 2007 de hele wereld af voor dit project. De definitieve selectie besloeg ruim vierhonderd foto’s en werd gepresenteerd in een raster. Voor het Fae Richards Photo Archive reconstrueerde ze in samenwerking met filmmaker Cheryl Dunye het leven van de Afro-Amerikaanse, lesbische, maar fictieve Hollywoodster Fae Richards. Dit werk werd zo een ode aan homoseksuele en niet-blanke acteurs, die in het verleden onderbelicht en ondergewaardeerd waren. En tijdens documenta 9 in 1992 in Kassel brak Leonard internationaal door toen ze klassieke herenportretten in de Neue Galerie verving door haar zwart-witfoto’s van vagina’s. Zo kwamen de vrouwelijke naaktschilderijen die ernaast hingen opeens veel sterker naar voren. Op die manier vestigde Leonard de aandacht op de objectivering en bagatellisering van vrouwen in de schilderkunst door de eeuwen heen.1

Al deze projecten hebben met elkaar gemeen dat mensen of zaken die in de vergetelheid dreigen te raken zo toch een stem krijgen. Of deze stem nu fictief is, zoals in het Fae Richards Photo Archive, of associatief, zoals in haar titelloze installatie in Kassel, is van ondergeschikt belang. Het draait erom dat de stem geloofwaardig is. Deze indruk wordt gewekt door fotografische documenten te produceren. Het wordt verder versterkt door gebruik te maken van ogenschijnlijk waarheidsgetrouwe en wetenschappelijke verzamel- en presentatiemethodes. We beschouwen het archief immers nog altijd als een collectie van belangrijke objecten en documenten die voor het nageslacht bewaard moeten blijven. Een raster biedt in onze optiek nog steeds een duidelijk, gestructureerd en gedecentraliseerd overzicht. Maar waar in het begin van haar loopbaan Leonards eigen foto’s als instrument en bewijsmateriaal dienden, is de kunstenaar recent meer en meer gebruik gaan maken van bestaande documenten. Het archief en het raster blijven echter terugkerende methodes om beelden te verzamelen, te ordenen en te presenteren. You See I Am Here After All is daar een goed voorbeeld van.

Al deze projecten hebben met elkaar gemeen dat mensen of zaken die in de vergetelheid dreigen te raken zo toch een stem krijgen. Of deze stem nu fictief is, zoals in het Fae Richards Photo Archive, of associatief, zoals in haar titelloze installatie in Kassel, is van ondergeschikt belang.

You See I Am Here After All is tot stand gekomen doordat de tentoonstellingsplek Dia:Beacon in upstate New York Leonard vroeg om een sitespecifieke installatie te verzorgen. De kunstenaar was al een tijdje geïntrigeerd door stereotiepe afbeeldingen van landschappen in het algemeen en van watervallen in het bijzonder. Ze besloot vervolgens dit onderzoek als uitgangspunt te nemen voor de installatie. Tijdens de voorbereidingen kwam Leonard tot de conclusie dat het veel beter zou werken als ze zich zou concentreren op afbeeldingen van één specifieke waterval in plaats van diverse watervallen op verschillende locaties. Ze koos uiteindelijk voor de plek die wellicht het meest tot de verbeelding spreekt: de Niagarawatervallen.

Leonard struinde vervolgens vele rommelmarkten af en spitte het internet door op zoek naar ansichtkaarten van deze trekpleister. Ze bemachtigde ruim vierduizend exemplaren, alle daterend van 1900 tot 1950. De prentbriefkaarten werden eerst gesorteerd en gegroepeerd op standpunt en zichtlijn. Vervolgens werden ze op de lange witte muur geïnstalleerd die Leonard ter beschikking had gekregen. Zoals de toerist langs de Niagarawatervallen van west naar oost zou kunnen gaan, zo kon ook de bezoeker van de expositie de afbeelding van deze toeristische trekpleister van links naar rechts aanschouwen. De middenlijn in de tentoonstelling correspondeerde min of meer met het punt waar het water over de afgrond stort. Maar door de ruimte in kwestie was het onmogelijk om de hele installatie in één keer te overzien, net zoals het vrijwel onmogelijk is om de Niagarawatervallen in één oogopslag volledig te aanschouwen.

Zo verglijdt de installatie van standpunt naar standpunt en wekt daarmee de indruk dat elke strekkende meter van de watervallen is gefotografeerd. De ansichtkaarten zijn afgedrukt in zwart-wit, in zachte pasteltinten en in knalharde Kodak-kleuren. Er zijn afbeeldingen vanuit ieder perspectief, gedurende alle jaargetijden en op alle mogelijke momenten van de dag. Het stromende water is van bovenaf en van onderop gefotografeerd, van veraf en van dichtbij. Locaties zijn af en toe met naam en toenaam geduid, soms blijven ze onbenoemd. De prentbriefkaarten hebben een witte rand of zijn aflopend gedrukt, foto’s zijn staand of liggend genomen. Vele ansichten zijn in perfecte staat, andere hebben scheuren, vouwen en ezelsoren. Sommige kaarten bevatten poststempels en notities, andere hebben geen enkele op- of aanmerkingen. Er zijn ansichten die veelvuldig terugkomen en exemplaren die toch iets minder populair zijn geweest.

You See I Am Here After All laat zo uitstekend zien hoe het iconische beeld van de Niagarawatervallen tot stand is gekomen. Door de continue herhaling van een klein aantal foto’s vanuit een select aantal perspectieven is het beeld van de Niagarawatervallen in het collectieve geheugen gegrift. Maar dit beeld is verre van compleet en onze voorstelling van de watervallen is gebaseerd op een fantoom. You See I Am Here After All is als beeldarchief onvolledig en onbetrouwbaar. Leonard is natuurlijk niet de eerste die dit fenomeen aan de kaak stelt. Zo trof Penelope Umbrico op Flickr een enorme veelheid foto’s van zonsondergangen aan en presenteerde ze vervolgens een selectie daarvan in omvangrijke rasters, genaamd Suns. Ongeacht waar of wanneer de zonsondergang was vastgelegd, het beeld was vrijwel altijd identiek. Corinne Vionnet legde duizenden online geposte foto’s van toeristische attracties over elkaar heen in Photo Opportunities. Vionnet bewees zo dat vrijwel iedere toerist de plek in kwestie op precies dezelfde manier fotografeert.

Het werk van Leonard is echter gelaagder dan dat van deze kunstenaars. Het toont subtiel de ontwikkelingen in printtechnieken en fotografische conventies gedurende de eerste helft van de twintigste eeuw. Maar het is ook een reddingsoperatie van een klein deel van de vele toeristen die de plek bezochten en zich genoodzaakt voelden hun aanwezigheid te bewijzen door middel van een ansichtkaart. Het is een ode aan gewone mensen die anders door het voortschrijden van de tijd simpelweg vergeten zouden worden. Dit wordt duidelijk in de bijbehorende publicatie, waarin in het hoofdstuk This Is Where I Was een kleine greep van de kattebelletjes is gepubliceerd. You See I Am Here After All is een van de teruggevonden boodschappen op de achterkant van een prentbriefkaart.

Tegelijkertijd is You See I Am Here After All een werk dat niet langer bestaat. We kunnen het alleen nog maar tot ons nemen door middel van een aantal installatiefoto’s in het gelijknamige boek. We zijn zo afhankelijk van de documentatie en publicatie van documenten die zijn hergebruikt en waar nieuw leven in geblazen is. En net zoals bij de oorspronkelijke installatie in Dia:Beacon en bij de Niagarawatervallen zelf kunnen we ook in het boek het geheel niet in één keer overzien. Onze blik wordt gefragmenteerd en ons besef van een lineair tijdsverloop wordt zo volledig overhoopgehaald. You See (Saw) I Am (Was) Here (There) After All …

Zoe Leonard (Liberty, New York, 1961) woont en werkt in New York. Haar werk is op vele plekken tentoongesteld, onder meer in solo-exposities in het Camden Arts Centre in Londen (2012), het museum moderner kunst stiftung ludwig in Wenen (2009), de Pinakothek der Moderne in München (2009), Dia:Beacon in Beacon, New York (2008), het Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia in Madrid (2008), het Fotomuseum Winterthur in Zwitserland (2007) en het Wexner Center of the Arts in Columbus, Ohio (2007). Haar werk is opgenomen in diverse gerenommeerde collecties, waaronder die van het Centre Pompidou, Tate Modern, Ludwig Museum, MoMA, SFMOMA, Solomon R. Guggenheim Museum en het Whitney Museum of American Art. Leonard ontving in 2014 de Bucksbaum Award voor haar werk en was in 2010 genomineerd voor de Deutsche Börse Photography Prize.

Dit artikel was voorheen gepubliceerd in EXTRA Magazine no 18.

1 John Berger beargumenteert een vergelijkbaar punt in zijn inmiddels klassieke werk Ways of Seeing (Londen: Penguin, 2008 (1972)) 45-64.